Over lichaamsbewustzijn, pijnperceptie en preventie in de fysiotherapie
Heb je weleens gemerkt dat je je rug pas voelt ná een lange werkdag achter je bureau? Of dat je pas doorhebt hoe gespannen je schouders zijn als iemand het zegt? Je bent niet de enige. Veel mensen ervaren hun lichaam pas als het pijn doet.
In dit artikel leggen we uit waarom dat zo is – en belangrijker nog – hoe je lichaamsbewustzijn kunt ontwikkelen als een sleutel tot herstel, ontspanning én preventie. Deze kennis is onmisbaar in de moderne fysiotherapiepraktijk.
Wat is lichaamsbewustzijn?
Lichaamsbewustzijn (ook wel interoceptie) is het vermogen om lichamelijke sensaties van binnenuit waar te nemen:
Hartslag
Ademhaling
Spierspanning
Hormonale signalen
Pijnprikkels
Volgens neurobioloog Bud Craig (2002) is interoceptie essentieel voor homeostase – het innerlijke evenwicht in ons lichaam. Hij toonde aan dat de insula in de hersenen een centrale rol speelt bij het registreren en integreren van lichaamssignalen.
Toch zijn veel mensen hier nauwelijks mee verbonden. Ze leven “in hun hoofd” – en merken het lichaam pas op als het protesteert.
Waarom voelen we ons lichaam pas bij pijn?
1. Selectieve aandacht en overleving
De hersenen filteren informatie. In een wereld vol prikkels hebben we geleerd lichamelijke signalen te negeren – tenzij ze urgent zijn. Pijn is evolutionair gezien een alarmsignaal dat prioriteit krijgt.
“Wat je aandacht geeft groeit – maar wat je negeert verdwijnt… tot het terugkomt als klacht.”
2. Sociale en culturele conditionering
In veel westerse culturen (zeker ook in Nederland) ligt de nadruk op denken, doen en presteren. Lichaamsbewustzijn wordt zelden actief gestimuleerd. Kinderen leren al jong hun gevoel weg te drukken (“Stel je niet aan”).
3. Chronische stress verstoort het voelen
Langdurige stress activeert het sympathisch zenuwstelsel, waardoor we minder voelen en sneller reageren. Het lichaam verkeert in een staat van ‘vechten, vluchten of bevriezen’. Het waarnemen van subtiele signalen raakt onderdrukt.
Wetenschappelijke onderbouwing van lichaamsbewustzijn
Farb et al. (2013) tonen aan dat training in lichaamsbewustzijn (via mindfulness) leidt tot meer insulaire activiteit en beter zelfmanagement bij stress.
Mehling et al. (2011) ontwikkelden de Multidimensional Assessment of Interoceptive Awareness (MAIA): een meetinstrument dat aantoont dat meer lichaamsbewustzijn leidt tot minder chronische pijn en betere coping.
In fysiotherapie wordt lichaamsbewustzijn ingezet bij psychosomatische therapie, chronische pijn, en revalidatie.
Wat betekent dit voor fysiotherapie?
Veel fysiotherapeutische benaderingen zijn gericht op het verbeteren van de functie van het lichaam. Maar als iemand geen bewust contact heeft met dat lichaam, is herstel vaak tijdelijk of moeizaam.
Door lichaamsbewustzijn te trainen:
Herkennen patiënten vroegtijdig signalen van overbelasting
Wordt zelfregulatie bevorderd
Daalt spierspanning op natuurlijke wijze
Wordt therapietrouw en eigen regie versterkt
Praktische oefening : 3 minuten lichaamscheck-in
Ga zitten of staan in een ontspannen houding.
Sluit je ogen of kijk rustig voor je uit.
Breng je aandacht achtereenvolgens naar:
Voetzolen
Benen
Bekken
Buik
Schouders
Kaak en gezicht
Stel jezelf bij elk lichaamsdeel de vraag: Wat voel ik hier nu?
Adem een keer bewust in en uit.
Praktische oefening 2: Lichaamssignalen leren herkennen via microbewegingen
Doel:
Het versterken van interoceptief bewustzijn door aandacht te brengen naar subtiele fysieke reacties en microbewegingen, zoals spierspanning, temperatuurveranderingen of houdingsverschuivingen.
Duur:
5–10 minuten, eventueel dagelijks te herhalen
Setting:
Zittend of staand, in een rustige ruimte – toepasbaar in de praktijk of thuis
Stap-voor-stap instructie:
1. Neem een neutrale houding aan
Zit rechtop op een stoel, of sta met beide voeten op de grond. Ontspan je armen en sluit eventueel je ogen.
2. Breng je aandacht naar binnen
Stel jezelf de vraag: Wat gebeurt er nu in mijn lichaam – zonder dat ik iets hoef te veranderen?
3. Scan langzaam je lichaam
Begin bij je kruin en beweeg met je aandacht langzaam naar je voeten. Let niet alleen op ‘grote’ sensaties (zoals pijn), maar ook op:
Tintelingen
Koude of warmte
Trilling
Ongemerkt aanspannen van spieren (zoals kaak, schouders, tenen)
4. Zoom in op één plek
Kies een gebied waar iets ‘aanwezig’ is – bijvoorbeeld lichte spanning in je nek of een onrustige buik. Blijf daar 1–2 minuten met je aandacht. Observeer zonder oordeel. Stel vragen zoals:
Beweegt dit?
Is dit gespannen of ontspannen?
Is het stabiel of verandert het?
5. Maak een mini-beweging
Beweeg het gekozen lichaamsdeel een fractie – bijvoorbeeld je schouders 2 cm optrekken en weer loslaten. Let op wat dat doet met je ervaring:
Verandert de spanning?
Komt er adem op gang?
Voel je verschil tussen voor en na?
6. Sluit bewust af
Adem een paar keer rustig in en uit. Open je ogen en beweeg even zacht met je handen of voeten. Benoem in gedachten wat je hebt opgemerkt.
Conclusie
We voelen ons lichaam vaak pas als het pijn doet – maar dan zijn we eigenlijk te laat. Lichaamsbewustzijn is geen luxe, maar een essentiële vaardigheid in een wereld vol stress en overprikkeling. Voor fysiotherapeuten biedt het een kans om herstelprocessen duurzaam te ondersteunen.
Door patiënten te begeleiden in het bewust worden van hun lichaam, ontstaat er ruimte voor preventie, ontspanning en écht contact met het hier en nu.